Sonia María García García é a autora de Un ano no Carballal. Dende a vida tradicional aos novos tempos no Courel.
Sobre o proxecto, e todo o que o rodeou, mantivemos con ela unha interesante conversa pouco antes da publicación do libro.
Como se fraguou este proxecto?
Hai moito tempo que algúns veciños do Courel me falaban do seu desexo de contar o que foi esta comarca noutros tempos, as súas lembranzas de cando o mundo rural estaba en apoxeo, das festas e da alegría, da música, da xente, mais tamén querían reflectir a súa dureza, os traballos que realizaban e múltiples aspectos que ansiaban deixar recollidos nalgún tipo de documento para que non se esquecera o que foi o mundo que herdaron dos seus antepasados e do propio. Como estudosa do Courel e do noso, eses comentarios quedaron na miña mente agardando pola oportunidade de convertelos nunha realidade. Cando Pablo Quintana e mais eu tivemos a oportunidade de coñecernos, o proxecto xurdiu, pois na liña da Editorial Canela encaixaba á perfección a recollida da riqueza natural, histórica, musical, lingüística, etnográfica e antropolóxica, entre outras, do Courel. Para min foi o ansiado momento de ampliar os coñecementos sobre estas terras e as súas xentes, mais consultei cos veciños se realmente estaban dispostos ao traballo que iso supoñía no relativo ás súas achegas. Mostráronse colaboradores en grao sumo e así demos comezo ao proxecto. Logo foron uníndose máis testemuñas e foi crecendo ata ser o que é.
Non é o seu primeiro traballo sobre o Courel. Por que?
Teño dúas publicacións máis sobre O Courel e tampouco esta será a última. Gústame moito atopar nas miñas viaxes a esencia dos lugares, as súas peculiaridades, as que os fan diferente doutros. E tamén as semellanzas, que sempre existen. No Courel pasáronme varias cousas. Por unha banda, atopei unha natureza propia de Galicia (afastada dos monocultivos que ocupan os nosos montes, aínda que o piñeiro gaña terreo xa na comarca); é un mundo natural do que gozo moito e que me gusta analizar. E por outra, eu que teño a sorte de saber o que foi a vida da aldea por vinculación familiar, atopei aquí de novo esa esencia propia dos lugares pequenos e do estilo de vida dos seus habitantes. Volvín ver como cocían o pan no forno de leña; a degustar sabores dunha gastronomía antiga, de sempre; a gozar sen présas dunha conversa; a escoitar o silencio; a mil cousas que me fixeron entender que O Courel ten moitísimos aspectos nos que profundar e mil historias que contar, unha por cada habitante. Ademais, xa dun xeito máis profesional, creo que é importante mostrar para que algo non se perda, para que non se esqueza, para que se coñeza e se respecte. De calquera xeito, eu desenvólvome nas Ciencias Sociais, e os investigadores debemos mostrar os nosos estudos. Escribín O Libro do Courel e a novela de ficción histórica Toca: el oro de la Gallaecia (ambos publicados pola Editorial Belagua) para facelo. E este novo traballo é un paso máis no afondamento do que é O Courel. Invito a todos e a todas a que coñezan esta comarca a través dos meus libros e tamén directamente, amodiño, sen présas, dun xeito persoal, nun camiño exterior e interior.
Como descubriu esta comarca?
O Courel é un lugar que non queda de paso. Para visitar esta comarca da montaña oriental de Lugo, como ocorre igualmente cos Ancares ou coas serras de Ourense, hai que ir ex professo, con tempo, buscar aloxamento… Co cal era unha viaxe desexada, pero que sempre quedaba posposta por outras máis inmediatas ou que ían xurdindo. Sabía que estaba demorando demasiado a visita, pero tampouco era consciente ao cento por cento do necesaria que era e do que cambiaría a miña vida. Un día, de casualidade, como xorden ás veces as mellores oportunidades, meu pai tivo contacto con xente da zona que o animou a visitala tan encarecidamente que nos organizamos e fomos xuntos en familia. A primeira vez, lembro que fomos tres días. Á seguinte, tres xa nos parecían poucos e ampliamos a cinco. E despois, volvemos mil veces máis ata quedar unidos a ela para sempre.
Val do Lor no Courel Baixo en outono con Vilamor ao fondo (Fotografía de Sonia García)
Que ten de especial esta parte de Galicia?
Dende o minuto un que pasei nesta comarca, hai xa moitos anos, quedei enfeitizada, metida na súa gaiola, pero non entre as reixas dun cárcere, senón precisamente o contrario, unha gaiola de liberdade, se iso é posible. No Courel síntome libre para notar a terra, para percibir o aroma do noso, para ver a esencia da Galicia de montaña, para palpar un mundo que permaneceu inalterado durante séculos e que agora se acaba, pero que aínda está presente, para non mirar o reloxo, para falar coa xente e, sobre todo, para escoitala… Cando estou alí non me quero ir, e cando non, sempre está na miña mente volver. Xa botei raíces nesa terra. O Courel é paisaxe, paisanaxe, auga, ceo, rocha… É vida e morte, é unha cova, é unha casa de pedra, un feixe de herba, un castro, un pedaciño de ouro, riqueza e pobreza, é o son da avelaiona na noite e a palabra dun poeta… É único.
Como foi a súa relación cos veciños?
Dende as primeiras viaxes a relación foi sempre boa. E diría que cada día é mellor. A courelá é unha xente que presume de ser hospitalaria e amable, e dou fe de que é certo. Mais, facer este proxecto supuxo un paso máis profundo na miña relación con eles. Como é lóxico, a convivencia continuada une con lazos máis fortes. Deixando que se impuxera un ritmo natural nas relacións, as portas foron abríndose. Cada quen achegou a este traballo o que voluntariamente quixo compartir, respectando os seus tempos e o seu grao de confianza. Por sorte, podo dicir que, a día de hoxe, teño no Courel moitos coñecidos e boas amizades, algunhas cun grao de intimidade propio de familia. Estamos permanentemente en contacto e facendo sempre plans para estar xuntos.
Como nos describiría Un ano no Carballal?
Dende o primeiro instante quixen facer un traballo rigoroso, pero ofrecelo cun ton divulgativo que chegase a calquera lector independentemente da súa formación, dos seus distintos intereses ou do seu grao de erudición. Para isto, planeei un traballo de campo moi completo. O fin era recoller todos os aspectos interesantes que O Carballal e os seus habitantes ofrecían (e con eles todos os extensivos ao resto do Courel, salvando as particularidades de cada lugar), aproveitando que se trata dun pobo que mantén moi ben conservada a esencia courelá real que eu buscaba, pouco contaminado por visitas externas. Loxicamente, o primeiro paso do traballo de campo foi recoñecer a orografía e a paisaxe nos que me movía, coas características que impuxeron sempre un modo de vida concreto. A montaña é esixente. Ao mesmo tempo, recollín todo o que os seus habitantes quixeron compartir comigo en interminables conversas, preguntando tamén sobre os aspectos que me interesaba complementar. Ademais, fun unha máis desenvolvendo os traballos que os veciños consideraron que podía facer e sendo testemuña dos que eles levaban a cabo. Por exemplo: rastrillei prados, fixen un bolo de pan, sementei patacas, carretei leña… Así comprobei de primeira man o cansado que pode ser o traballo da terra, pero tamén o reconfortante que é recoller o seu froito. E, finalmente, camiñei polo lugar e pola súa contorna cos veciños que me foron explicando as particularidades de cada sitio, de cada souto, de cada fonte, de cada alvar, de cada rocha… Tamén gravei sons e imaxes que serán xa irrepetibles, como as melodías da gaita de Juan Vázquez, gaiteiro do Carballal. E tomei miles de fotografías. A selección do material, a súa estruturación e o traballo de documentación fixeron o resto.
Cales foron as dificultades coas que se encontrou ao longo do ano?
As dificultades que puiden ter eu foron as mesmas que teñen os veciños: dificultade na mobilidade ao non ter coche e dependendo de servizo de taxi rural, mal estado das estradas, unha sanidade básica na que para doenzas maiores (igual que para moitos outros servizos) hai que desprazarse a Monforte de Lemos ou noutras ocasións a Quiroga (ou a Pedrafita e Samos no caso do Courel norte). Durante un tempo, ausencia de farmacia (compensado cun pequeno dispensario), problemas coas telecomunicacións por falla de cobertura nas liñas de telefonía e internet, avarías, servizos escasos de alimentación para levar unha dieta variada… Non tiven, non obstante, carencias de ningún outro tipo, pois ata nos momentos máis duros do inverno a unión cos veciños fixo que nunca me sentira soa, nin que nada esencial me faltase. Cando se aprende a vivir en determinadas circunstancias, ocorre, ademais, que cada día se necesitan menos cousas.
Escolla o momento máis emotivo, singular…
Imposible escoller un. Quédome cos momentos de agarimo, coas emocións compartidas e as lembranzas que espertaban a morriña doutros tempos nos informantes ata chegar as bágoas, coas sorpresas que me tiñan gardadas e desvelaban pouco a pouco para que as vivise e as contase… Tamén coa perda dos que nos deixaron neste tempo e que houbo que despedir despois de tanto vivido en común. Por suposto, coa conxunción coa natureza, cos seus ciclos, cos animais, coas fortes treboadas do Carballal, coa neve… E co que aprendín sobre min mesma e os medos que vencín. No Courel sentín algunhas veces o pouco que é unha persoa ante a súa inmensidade. Tiven momentos de temor e outros de morriña, sobre todo na soidade das noites, mais tamén aprendín que son máis forte do que pensaba porque puideron máis as miñas fortalezas que as miñas debilidades.
Juan Vázquez, gaiteiro do Carballal, na porta do seu taller de zapataría (Fotografía de José M. Salgado)
Cal é, na súa opinión, a principal achega do libro?
Neste traballo queda recollida a memoria dunha comarca ao longo practicamente dun século partindo da memoria dos informantes sobre o que lles contaron os seus antepasados, ata o que eles mesmos viviron e viven: traballos que fixeron (dos que algún aínda subsiste), construcións, tradicións, músicas, escolmas de cancións, estrofas, oracións ou refráns que chegaron ata hoxe por tradición oral, meteoroloxía natural, remedios, medos, vivencias, supersticións, relixiosidade, adaptación ao medio e aos seus ciclos, o distinto papel do home e da muller, o labrado e a gandería, palabras e expresións propias…, a cultura e a vida do Courel dende os tempos antigos ata hoxe. Tanto aparece nel como os tempos avanzaron, como a certeza de que moitas prácticas que chegaron case ata os nosos días, ou que sobreviven, chegan a nós dende a prehistoria. É sumamente interesante e será un valioso documento da historia, etnografía e antropoloxía de Galicia.
Que ensinanzas agocha esta publicación?
Ademais de todo o recollido deixa en nós o testemuño da fortaleza dun pobo humilde, pero loitador, que sobreviviu, a duras penas en moitas ocasións, pero que se superou a si mesmo ata chegar á vida moderna. Que, a pesar da individualidade de cada casa, o valor da comunidade é imprescindible e así o reflicten os traballos que facían en común axudándose entre todos. Que temos en Galicia un patrimonio material e inmaterial inmenso e de incalculable valor en cada aldea, en cada vila e cidade e en cada galego. Que non hai lugar que valla menos que outro ou que sexa menos necesario porque todos achegan. Que a vida é dura, complicada moitas veces, triste e medrosa, pero que tamén ten momentos de alegría que hai que gozar como se fosen o derradeiro. O valor da amizade e da xenerosidade. E a importancia fundamental de coidar a natureza, aínda que sexa poñéndoa ao servizo do home como fixeron estes labregos e gandeiros, pero preservándoa en simbiose.
Soledad Vázquez cargando cun feixe de herba verde costa arriba despois de segala (Fotografía de Sonia García)
Que pouso lle deixa esta experiencia única?
Na miña vida hai un antes e un despois de coñecer O Courel, ata o punto de que, como dixen, botei alí raíces e cumprín o soño de ter naquelas terras un humilde refuxio. Multipliquei, ademais, o coñecemento que eu podía ter sobre a vida tradicional da montaña e da Galicia interior. Pero, o maior pouso que me deixou a vida no Courel para este traballo é unha experiencia humana insuperable cos meus veciños e comigo mesma. E a potencia dunha natureza da que todos vimos pero que tan esquecida está nos tempos de hoxe, enfocados principalmente cara ás cidades e aos urbanitas.
Vostede é coruñesa. Desde o mundo urbano temos una verdadeira percepción de como se transformou o mundo agrario nas últimas décadas?
Penso que ningunha cidade de Galicia é tan grande como para que non se perciba ese cambio. Aínda que nos arredores delas exista un cinto de segundas residencias, pouca máis distancia hai que percorrer para atopar unha aldea. Na mesma cidade da Coruña hai leiras, vacas, ovellas e cabalos na periferia dalgúns dos seus barrios. Mar, agro e cidade mesturados. Todos sabemos que o rural cambiou. Quizais, o que non exista sexa un coñecemento profundo de ata que punto o fixo e do que significa para quen vive nel. E, sobre todo, dos que traballan no sector primario. Refírome tanto á parte económica como á psicolóxica, pois no traballo que desenvolvín no Courel puiden comprobar a intensa morriña que os maiores teñen da vida de antes. Saben que traballaron máis alá das súas forzas, que volvían cansos ás casas tras longas xornadas baixo o sol ardente ou aterecidos polos fríos invernais, que a vida estaba chea de pobreza, de analfabetismo, de miserias… Pero, aínda así, ninguén se resistía daquela a botar un baile, a contar uns contos antes de deitarse, a parolar coas mozas e os mozos. Sempre din a mesma frase: “Había alegría”. Pero esa ledicia hoxe non se percibe igual. Porque non só cambiou o traballo da terra ou co gando, mudou tamén o xeito de vivir e de relacionarse co resto da veciñanza. Aínda que quede un pouso daquela vida, hoxe hai menos xente nos lugares e vívese máis de portas para dentro, medrando o sentimento de soidade. Porén, e se pode ser, salvo por cuestións de traballo, ninguén quere marchar cara ás cidades porque vivir na aldea é sinónimo de liberdade e de apego á terra. 
Juan, Soledad e José Vázquez, da Casa Lemeso, cargando con herba seca o remolque do trator (Fotografía de Sonia García)
Como valora a declaración pola UNESCO do Xeoparque “Montañas do Courel”?
Durante moitos anos, a proposta de que O Courel fose declarado Parque Natural roldou pola serra, pero nada se conseguiu a día de hoxe nese senso. O Courel si forma parte da Rede Natura 2000 e fóronse conseguindo, con moito traballo e tras moitas batallas, pequenas vitorias. A Fundación Oso Pardo pousou aquí a súa vista cando o plantígrado empezou a visitar a serra do Courel máis asiduamente do que o viña facendo. Que o famoso Pregamento de Campodola-Leixazós (concello de Quiroga, pero comarca do Courel) fora nomeado Monumento Xeolóxico Natural pola Xunta de Galicia tamén foi importante. E, finalmente, conseguiuse que as “Montañas do Courel” (formadas polos concellos de Folgoso do Courel, Quiroga e Ribas de Sil) fosen declaradas Xeoparque Mundial pola Unesco. A figura do Xeoparque é importante. Moi importante. Dende o seu nomeamento, estas terras chamaron a atención doutros organismos e xa se teñen máis en conta. O Xeoparque é unha figura que ten que consolidarse para, pouco a pouco, conseguir os seus obxectivos, levando a cabo unha estratexia de desenvolvemento propia. Non só ten un interese de protección e promoción da súa xeoloxía, que é un recurso máis, senón tamén a promoción da educación en aspectos ambientais e obxectivos como asegurar o xeoturismo, contribuír á protección de puntos de interese, da natureza, da cultura do lugar, da etnografía, da identidade, do seu patrimonio nunha palabra. Sempre digo que O Courel non pode quedar ancorado nos tempos antigos. Que a súa poboación ten dereito a gozar dos adiantos do século XXI e vivir o progreso. Pero tamén digo que no seu pasado e nos restos que quedan del, pode estar o seu futuro se preservamos esa riqueza material e inmaterial, se non deixamos que desapareza e a mostramos. Igual que a súa natureza. Nin máis, nin menos, trátase de poñer en valor o que é O Courel en todos os seus ámbitos. E saber mostralo con sumo respecto como fan outros lugares da xeografía española e do resto do mundo. O seu illamento preservou a súa esencia (que aproveitei precisamente para levar a cabo o meu traballo), a diferenza doutros lugares nos que o patrimonio quedou arrasado pola modernidade, e niso pode residir agora a súa oportunidade. Non é doado por múltiples circunstancias, pero é obrigado que se faga para que a declaración de Xeoparque sexa merecida e se sosteña no tempo, pois é unha figura revisable.
Vista do Carballal cara ao sur dende a Aira Vella un día de primavera de 2020 (Arquivo de Editorial Canela)
