Agolada. Situación e referencias
Agolada é terra labrega, cerne galego delimitado pola confluencia do Ulla, aínda mozo e impetuoso, co Arnego de augas frescas e claras. O monte Farelo cos seus 954 metros outea e tutela a penichaira onde se asenta a vila dos Pendellos.
Agolada é a capital do concello homónimo desde 1833. O núcleo xermolou arredor dunha importante encrucillada de camiños. A semente foi unha pousada-taberna das que servían aos camiñantes, documentada por primeira vez en 1569 e citada como “Pousa de Agualevada”.
Vista aérea de Agolada en 1973. Na parte central pódese apreciar o espazo ocupado polos pendellos. Fragmento dunha imaxe obtida por Paisajes Españoles.
Constitución da feira. Os Pendellos
A finais dos século XVIII, cando Agolada era unha aldea de catro casas, figuraba como veciño, o escribán D. Ramón Barrio de Losada, titular das escribanías das xurisdicións de Ventosa e Borraxeiros. Foi el o encargado de executar a “Real Orden para Arreglo de Ferias y Mercados del Reino de Galicia”, comisionado polo Deputado Xeral do Reino, D. Antonio Jacinto Sotelo de Novoa. A este respecto dispuxo en data de 1788 o traslado dunha feira existente nas estribacións do Farelo (Chaos de Aián – As Trabancas) para a aldeíña de Agolada, a carón da súa propia casa. Entre os arranxos da feira ordeou a construción dun recinto pechado cun valado de pedra para albergar a feira do gando, iniciou a construción dos pendellos-expositores para acubillar aos vendedores de mercadorías, decidiu plantar 64 carballos na campa comunal e baldía para que a feira se acollese baixo a sombra e abeiro das árbores. Probablemente el mesmo mandase chantar nesta ocasión o Marco da Constitución da feira, monolito pétreo que aínda hoxe loce entre as cabalerizas e a Casa da Audiencia. Decide igualmente, previos os pertinentes permisos eclesiais, o trasalado da Capela das Virtudes (propiedade da familia da súa dona) desde o río Ferreiroa ata o interior dos Pendellos. Sería inaugurada o día de San Antón (13 de xuño) de 1791.
Así se foi conformando a base do que chegaría a ser o máis extenso recinto de pendellos. Este foi o escenario durante douscentos vinte e catro anos dunha das máis afamadas e concorridas feiras do interior galego. Paulatinamente medraron alpendres e feira en tamaño e en servizos á par que a vila. En 1845 Pascual Madoz no seu “Diccionario Geográfico y Estadístico…” cita esta feira como un importante mercado de gando, ferraxes, cereais e outros produtos.
O recinto dos Pendellos foise consolidando como un pequeno barrio de feira, coma un apéndice intimamente vencellado á vila, tecendo un entramado de rúas, canellas e praciñas. Aparentemente sen organización por estaren os casetos pouco aliñados, pero sí se observa que todas as rúas son paralelas ou perpendiculares aos camiños reais que as circundan: Rúa Maior (camiño real que procedía da Ponte Vilariño) e rúa Constitución (camiño real que procedía da Ponte de Pedroso).
Co nome de “pendello” desígnase en Galicia unha construción próxima á casa, que ás veces só ten tellado e que se utiliza para gardar os apeiros de labranza, a leña e outros obxectos. Os pendellos da feira son tamén construcións sinxelas, funcionais, pensadas para usos concretos e diversos: gorecer aos feirantes nos distintos momentos da feira, pero desprovistas de grandes solucións arquitectónicas ou ornamentais. Por si soas, individualmente, poderiamos afirmar que carecen dun valor arquitectónico reseñable, pero o conxunto goza dun marcado carácter, conferido polo pouso dos séculos, a harmonía espontánea e non planificada das construcións, a uniformidade e nobreza dos materiais, a disposición dos espazos, a proporción e escala dos edificios, a rusticidade práctica, a simplicidade das solucións construtivas…
Grupo de pendellos nunha praciña do barrio da feira de Agolada. Foto Bernabé, 1970.
Tipoloxía dos pendellos de Agolada
Pendello-expositor
Son alpendres abertos. Están construídos partindo dun muro traseiro e uns esteos monolíticos que nalgúns casos se suplementan con madeira para dar altura e nivelación aos tellados. Sobre este muro e piares apóianse as trabes e os pontóns de madeira. Doela e tella completan o tellado. Entre os esteos do frontal aparece un muro de mediana altura que serve de mostrador das mercadorías. No muro traseiro soe haber unhas lousas que sobresaen a xeito de contramostrador para expoñer as mercadorías e almacenalas.
Estes pendellos eran propiedade de particulares, quen os alugaban aos comerciantes os días de feira. O resto dos días do mes raras veces se usaban. Ao amparo destes tellados teñen durmido mendigos, os xitanos nómades e durante as guerras carlistas diferentes partidas de facciosos.
Pendello-expositor. Foto de Manuel Novoa Rodríguez, 1965.
Pendello-comedor
Estes pendellos son os de maiores dimensións de cantos hai no recinto. En Agolada houbo dez pendellos-comedor, dos que aínda quedan seis, algún deles con elementos alterados.
Son edificios de planta rectangular, erixidos con sólidos muros de cachotería granítica. Nunha destas paredes soe haber grandes fiestras con celosía de barrotes para permitir a iluminación do local e a ventilación. No interior sempre había unha lareira nun dos recantos e ás veces un mostrador sinxelo. O resto do local estaba ocupado por rústicas mesas e bancadas fixas, construídas con madeira de piñeiro. Os clientes acudían co “pulpo”, traído desde a caldeira dos “pulpeiros”. No pendello mercaban o pan, o viño, a carne ao caldeiro, o café, a augardente…
Case todos estaban en pleno funcionamento nos anos 60 do pasado século e a partir de 1970 foron esmorecendo ao quedar en inferioridade de condicións respecto das casas de comidas que ían abrindo na vila. Outros pereceron vítimas da política de tirar pendellos para colocar asfalto.
Pendellos-comedor por ambos os dous lados da rúa. O do fondo é a traseira doutro pendello-comedor. Imaxe cedida polo Museo de Pontevedra. Tomada en 1929.
Casetas-almacén
Son casetas pequenas, de propiedade privada para uso do propietario e raras veces para alugar. Nestas casetas o propietario gardaba a besta ou o gando en caso de o necesitar. Gardaba as compras que ía facendo ao longo do día namentres non chegaba a hora de voltar á casa.
Algunhas destas casetas posúen unha rudimentaria lareira para encender o lume e poder cociñar. Tamén hai bastantes que posúen dous andares. Na planta de arriba tiñan un cuarto para durmir. Había feirantes que tiñan que vir de véspera e outros quedaban para marchar ao día seguinte, polo que precisaban dun lugar para durmir.
Os propietarios destas casetas son na súa maioría veciños das parroquias do concello e nalgún caso hainos que pertencen a persoas dos concellos limítrofes (de Rodeiro, Lalín, Antas de Ulla e Palas de Rei, principalmente).
Algunhas casetas chegaron a ter características de verdadeiras casas.
Unha rúa empedrada con casetas-almacén aos lados. Ano 2011.
El Paseo da Parranda
De todas as rúas que formaban os Pendellos unha destacaba polo seu atractivo, a súa anchura e por ser a principal arteria da feira. Había doce pendellos-expositores que se situaban en ámbalas dúas beiras, cinco pendellos-comedor, varias casetas-almacén, varias casas-vivenda e a Capela das Virtudes. Por esta rúa, unha vez que remataba a feira, paseaban as mozas e os mozos nun ir e vir de parrafeos, olladas furtivas ou cómplices e dicires chispeantes ata que a noite lle poñía remate coa súa capa moura.
Foto histórica da rúa da Parranda con pendellos-comedor e pendellos-expositores, hoxe desaparecidos, nas ourelas. Foto Bernabé, 1970.
A Casa da Audiencia
Cando a feira acadou unha concorrencia multitudinaria xurdiron outras necesidades: manter a orde e a lei, resolver os conflitos derivados da propia feira. Nalgún momento inicial (finais do XVIII ou principios do XIX), a carón dos Pendellos resolveron edificar una casa destinada a xulgado, cuartel e cárcere. Nel actuaría un xuíz, especialmente os días de mercado, chegaría a haber unha dotación de gardas permanente e habilitouse un cabozo enreixado para albergar os apresados. A carón do edificio principal levantouse un caseto destinado a cabaleriza para a gornición con capacidade para catorce cabalos. A casa, moi modificada por ulteriores restauracións e as cabalerizas seguen en pé na actualidade.
O Marco da Constitución ao pé da Casa da Audiencia (á dereita) e as cabalerizas (detrás). Foto de Manuel Busto, 2005.
Valor etnográfico, arquitectónico e histórico
Hoxe, sen dúbida, Agolada ten neste espazo, que foi declarado Conxunto Histórico-Artístico en 1985, un importante referente etnográfico da arquitectura popular comunal. Por algunha descoñecida razón chegou a ser o maior recinto de pendellos de Galicia, o máis extenso mercado antigo de feira de Europa, do que na actualidade conservamos arredor dun 60% das construcións primitivas. As demais sucumbiron á piqueta dunha época (anos 70 e 80 do século XX) de desarrollismo mal entendido, na que se interpretou que aqueles pendellos carecían de valor e compría substituílos por edificios máis actuais.
Aínda así, adentrarse hoxe nos Pendellos de Agolada é coma recuar no tempo e experimentar a sensación de ir á procura de pretéritas e anónimas historias. Ademais de ser unha excelente oportunidade para contemplar a sinxeleza e maxestade da pedra granítica en toda a súa rusticidade, ocasión para admirar o pragmatismo dos construtores desta arquitectura do pobo, momento para reencontrarse cun fragmento relevante da historia da Galicia rural e campesiña: o pasado das feiras.
Interior dun pendello-expositor restaurado recentemente, no que os feirantes circulaban por unha rúa cuberta.
Espazo que ocupan os pendellos no centro da vila. Cando se tomou a imaxe, aínda non se rehabilitara a capela das Virtudes.
Para coñecer máis datos sobre Agolada, recomendamos consultar o interesante blog de Manuel Busto:
http://aquamlatam.blogspot.com.es/
E tamén: http://gl.wikipedia.org/wiki/Agolada
