─Como xorde o proxecto dun traballo sobre Os Rosales?
A miña relación coa música tradicional non vén do berce senón que se foi adherindo aos poucos ás miñas querenzas.
Primeiro, dada a miña formación, foi a atención ás palabras, asociadas aos costumes que entendía abocados a unha inmediata desaparición. Logo foron as historias persoais as que me levaron a tomar contacto directo cos traballos da aldea e temas como a emigración e, por último, foi a música tradicional que se apegou a min. Este interese foise fraguando arredor dun Centro Cultural no que participei algúns anos. Alí entrei en contacto con músicos e bailadores, e amais de todo, coñecín ao artesán Antón Corral.
O mestre contaxioume e púxome directamente en contacto coa esencia do mundo musical tradicional. A súa pedagoxía influíu enormemente na miña curiosidade por coñecer máis, e durante o proxecto de elaboración da súa biografía Antón Corral. A alborada dun soño coñecín a historia de moitas persoas que tiveron relación con el. Concretamente, sempre que nomeaba o festival Internacional do Mundo Celta en Ortigueira ou se refería aos seus amigos máis queridos, saía o nome dos Rosales. Referíase a eles como unha familia de músicos que transmitía alegría coa súa forma de tocar e dos que dicía que non había verdadeira festa se eles non estaban. Faloume desa familia entrañable que vivía a música e atraía a un numeroso público.
Unha tarde convidoume a escoitar “Lembrando”, o primeiro disco do grupo Os Rosales, e mentres escoitabamos aquelas músicas ía comentándome diversos aspectos sobre o son das gaitas en si natural que el lles construíra, a boa calidade de son da gravación… Mais a min o que realmente me impresionou foi aquela potencia da voz feminina que cantaba. Aquela tarde comezouse a espertar realmente a miña curiosidade por aquelas persoas. Antón adoitaba dicir que se alguén tiña unha traxectoria digna de ser relatada eran Xosé Romero e Maruxa Miguéns dos Rosales, polo papel tan relevante que desempeñaron durante tanto e porque, sen dúbida, serviran de elo cos cuartetos tradicionais anteriores e coetáneos, así como tamén deran pé ás novas fornadas de conxuntos musicais de corte tradicional popular.
Nese momento plantouse aquela idea, e logo colleu corpo durante a homenaxe a Antón Corral en Ponteareas. Alí coñecín persoalmente a Xosé e Maruxa, que facían de elemento sorpresa por tantos anos de amizade co artesán, e aí puiden contemplar a abraiante enerxía e paixón que desprendían.
Por suposto, Antón seguía mantendo ese propósito de que era necesario deixar constancia dese labor dos Rosales e compartiuno con Pablo Quintana. Non fixo falta moito máis. Pedíronmo e eu simplemente aceptei, continuando nese soño de contar historias, viaxando ao interior das persoas e tentando esculcar a orixe do que fai abrollar desta nosa terra a algúns músicos.
─Biografía novelada. Por que?
Coido que esa elección ten moito que ver co meu xeito de ver o mundo.
O termo biografía comezou a usarse no século XVII. John Dryden, na edición de 1683 da obra Vidas de Plutarco, define o subxénero narrativo como “historia de vidas de homes particulares”. Persoalmente considero que unha boa maneira de contar a historia de alguén é fixándose no contexto espazo temporal e indo da man co suxeito biográfico, recreando as escenas que vive, sente e que inflúen no seu desenvolvemento.
Poida que prefira este xeito de contar, simplemente, porque acotío vexo o mundo a través das emocións e a mellor maneira de transmitilas, á parte da poesía, é a través do xénero narrativo. Práceme somerxerme na diéxese, nese mundo ficcional do texto narrativo que pode reflectir feitos reais, aínda que sexan baixo un prisma xamais obxectivo ao cen por cento, pero que baixo o meu punto de vista fai coñecer o personaxe ao poñelo en contacto constante coas referencias históricas, sociais e do ámbito familiar coas que se relaciona. Isto supón un proceso lúdico tanto para o que escribe como para o lector.
Por suposto, o rigor dos feitos e a información contrastada deben estar sempre por riba de todo, mais non considero que iso sexa incompatible co xénero narrativo, neste caso da biografía novelada, que para min proporciona unha lectura áxil e á vez cargada de matices á hora de contar a vida e a obra de músicos que agromaron case do sentir da terra e cuxo fundamento e motor principal foi e é a paixón, e en moitos casos tamén o espírito de supervivencia.
─Canto tempo empregou no traballo?
No meu caso non podería determinar o tempo exacto investido na realización deste proxecto, pois non me dedico con exclusividade a esta tarefa. Digamos que o considero unha diversión, e como tal, só escribo no tempo de lecer. Amais, durante a elaboración deste traballo déronse moitas circunstancias excepcionais que adiaron máis do esperado a súa conclusión.
De todos os xeitos, se nos cinguimos ao espazo de tempo dende que xurdiu a idea, logo a posta en marcha do proxecto, o traballo de recolleita, información varia e conclusión do relato, podería calcular máis ou menos un ano e medio.
Á parte diso hai que dicir que nun relato deste tipo, o traballo máis ímprobo e o que maior espazo de tempo ocupa é a recompilación e reflexión sobre a diversa documentación e lectura de estudos sobre diferentes aspectos da comarca onde desenvolveron a súa traxectoria (tanto a dos suxeitos biográficos como os personaxes adxacentes), as etapas históricas e sociais que viviron e que lles afectaron directa ou indirectamente, a consulta de diferentes traballos relacionados co mundo da música tradicional e cos protagonistas, a observación dos seus arquivos documentais e gráficos, as conversas con eles e con persoas relacionadas, e sobre todo, a posta en común de todos os elementos da historia para conseguir un corpo textual coherente.
Unha vez cumprimentadas estas primeiras pescudas, o deseño dos trazos estruturais do relato resultou un proceso relativamente fluído e rápido. Xa cun esquema mental do traballo no meu haber, o enfoque tíñao claro dende o comezo. Mesmo o título definitivo saíu de xeito espontáneo case ao inicio da historia e así ficou inamovible.
No entanto, no proceso da escrita foron xurdindo dúbidas, por suposto, e estas fóronse resolvendo con novas conversas, de onde saían outras anécdotas que ían complementando e proxectando máis luz na historia… Todo este proceso foi combinado co sucesivo traballo de pulido e corrección de anacolutos e erros que se cometen nunha escrita primeira e irreflexiva. Despois dese labor só houbo que agardar o esixido repouso de maduración do texto e as paulatinas revisións, coa colaboración imprescindible do editor, para desembocar no produto rematado. Se é que algunha vez se dá por finalizada a corrección dun texto.
Así pois, se hai que establecer un espazo de tempo determinado entre a idea e a súa materialización, podemos dicir que a primeira xurdiu en 2016, cando se publicou Antón Corral. A alborada dun soño e fíxose unha realidade coa saída do prelo en outubro de 2020.
─Cal foi o momento máis emotivo, e o máis singular?
Resulta difícil escoller un único intre cando a totalidade das conversas con Xosé e Maruxa son emocionantes e están cheas de agarimo. En canto entrei na súa casa para realizar as primeiras entrevistas xa me sentín acollida. Co tempo, a confianza e o cariño foi medrando e estou segura de que sempre van ocupar un lugar especial dentro dos meus pensamentos.
Quizais, se hai que elixir, optaría por dous momentos. O primeiro tivo lugar na segunda entrevista cando se puxeron a cantar a dúo unha das pezas que formaban parte do repertorio do grupo. Aí puiden contemplar un amor de casal na madureza que xa superou todas as batallas da vida, e ante aquela escena as bágoas agromáronme sen poder evitalo.
E para o segundo botaría man da tarde na que cheguei a Montegrande e Maruxa agardábame cunha fermosa sorpresa. Vinlle nos ollos aquela chispa de ilusión, como unha luz que a iluminaba. Cando me mostrou o que agochaba, non podía crelo. Era unha boneca que confeccionara ela mesma, semellante ás que facía de nena e sobre as que falaramos na visita anterior. Nese instante comprendín que aquela experiencia estaba a ser positiva tamén para eles, pois dalgunha maneira removía e activaba o seu pasado afectivo e traía de súpeto moitos recordos plenos de emoción.
Respondendo a cal foi o momento máis singular, cómpre sinalar (á parte dunha tarde na que percorrín con eles moitos dos lugares clave da súa traxectoria vital despois de telos imaxinado e escrito no relato), o día no que Antón Corral me acompañou nunha das viaxes a Asados á casa de Maruxa e Xosé. Durante aquela tarde arredor dunha mesa asistín a unha parte significativa da historia da música tradicional galega escoitando tantas e tantas historias.
─Que ensinanzas agocha o traballo?
Os lectores coido que serán os máis axeitados para albiscar esas ensinanzas.
Así e todo, penso que o fondo principal que transloce o libro é profundamente humano. No relato está constantemente presente ese espírito de supervivencia, de loita contra adversidade dos que tiveron que enfrontarse ás dificultades nun tempo que deixou unha pegada indeleble.
Nesta historia podería dicirse que subxace tamén a idea da necesidade de atopar a felicidade (o eterno tópico) e conseguir que aquilo que a proporciona se converta nun medio de vida. Unha mensaxe a salientar, que ao mellor puidera extrapolarse, coma se se tratase dunha das fábulas de Esopo, sería que cada quen debe escoller para o propio percorrido profesional tan só o que enche as súas expectativas, e para acadar o obxectivo non se deben escatimar esforzos.
─ Que podemos encontrar no libro, como nos describiría o seu contido?
A primeira vista, podemos apreciar unha fotografía de portada realizada por Vicente Ansola, cuxo significado anticipa moito do que contén o libro: a historia de toda unha vida de loita e superación por facer da paixón pola música tradicional unha profesión.
Dende logo, o lector non vai encontrar, como cabería esperar no caso dunha biografía, un texto ensaístico con grandes doses de notas a pé de páxina, senón máis ben un relato biográfico que aborda dentro dun contexto espazo temporal e a través da recreación de escenas a traxectoria vital e profesional de Xosé Romero e Maruxa Miguéns (Os Rosales).
Segundo levantemos a lapela sorprenderanos o prólogo de Xosé V. Ferreirós que abre a porta ao libro e dá paso a unha introdución, para viaxar xa de cheo a 1930 onde comeza a historia da man dun neno cun cariz apaixonado que desenvolve a súa infancia nun tempo escuro e cheo de escaseza. Entre xogos, e coa imaxinación e observación como principais estratexias, consegue construír un prototipo de gaita cunha cana e unha vincha de porco como fol. Entre rapaces, co seu irmán Alfonso e os irmáns Carou (igual de apaixonados pola música), organízase o cuarteto Aires da Nosa Terra, e aínda que aos poucos anos decide deixalo, outras ilusións fano explorar novos horizontes logo de cumprir o servizo militar. É cando funda Os Rosales e poucos anos despois casa cunha moza do Araño, que lonxe de apartalo da súa paixón convértese nun alicerce de cara ás súas expectativas de futuro.
Así, paso a paso, canda aos protagonistas poderemos experimentar cada momento significativo do seu devir ata a actualidade.
Séguelle, aos once capítulos do relato, un estudo de Christian Castrelo que nos axuda a entender o xenio técnico e creativo de Xosé, así como a análise de Gustavo Couto que degrae o perfil musical de Maruxa.
E como aditamento imprescindible nunha obra destas características expoñemos unha completa viaxe gráfica e explicativa pola vida familiar e profesional dos protagonistas.
Mais non remata aí. Como calquera obra que se prece ten que levar a súa rúbrica que selará a aventura emprendida, e esta é a magnífica reportaxe realizada por Vicente Ansola.
─Cal foi a pegada dos Rosales na música popular galega?
O grupo marcou unha etapa determinante de enlace entre os grupos de música tradicional por excelencia, como Os Areeiras de Catoira ou Os Campaneiros de Vilagarcía, dos que por proximidade bebeu Xosé Romero, así como do traballo gravado que escoitara de rapaz dos gaiteiros de Soutelo de Montes.
Os Rosales, comandados por un gaiteiro cuxa cerna estaba feita de paixón, e unha inquedanza inconmensurable por superarse e buscar novas formas que engadisen lustre e variedade a aquelas músicas, coas que percorrían as festas e romarías de gran parte de Galicia, evolucionaban a base de innovar incorporando trazos saídos da propia creatividade e tamén do que observaban noutros grupos musicais.
Nesa constante evolución marcouse un punto diferencial coa inclusión no grupo de Maruxa en 1962. Toda unha novidade que lle serviu para aumentar de xeito extraordinario a súa popularidade. A partir dese momento Os Rosales íanse converter nun cuarteto único cunha integrante muller que acompañaba coa percusión, ademais presentaba as pezas e tiña unha calidade vocal óptima para cantar acompañada dun instrumento de son tan intenso como a gaita. Un grupo tradicional que se movía polas festas de pobos e aldeas dando concertos nun palco á par das orquestras.
Os Rosales chegaron a ser un grupo consolidado cunha gran calidade musical que asistía a concursos, empregaba gaitas de distintas tonalidades e non dubidou en adoptar outros instrumentos, como o acordeón, para aportar maior colorido ás pezas. Ademais, un detalle relevante era a combinación de temas para interpretar como solista (onde se escoitaba a mestría e sentimento de Xosé Romero), con bailables adaptados ao gusto da xente asidua das festas populares, e mesmo chegaron a engadir nalgúns momentos incursións de tipo teatral que lle daban dinamismo á vez que espectáculo á actuación.
En definitiva, conseguiron fusionar múltiples aspectos musicais, algúns deles mesmo alleos á tradición por atender aos gustos do público que escoitaba na radio as cancións de moda, pero aquilo era, simplemente, pura supervivencia. Mais nunca perderon de vista os parámetros da música tradicional, a lingua propia e o orgullo de tocar a gaita, eixes que os identificaba.
Con toda esa mestura de elementos innovadores e puramente tradicionais arrastraban canda eles unha afluencia de público que algunhas veces espertaron a envexa de orquestras. Os seus traballos musicais ficaron gravados e neles móstrase o seu valor interpretativo e compositivo.
Os Rosales, fundado por Xosé arredor de 1952, cuxa traxectoria musical como grupo estendeuse ata comezos dos ano 2000, constitúe un forte e significativo elo de unión entre eses cuartetos, creados a imaxe dos gaiteiros de Soutelo de Montes, e os grupos folk que se foron prodigando dende os anos noventa e adoitaron esa mestura de pasado, creatividade e innovación, mais con forma e fondo de raíz puramente tradicional.
─Os novos músicos coñecen suficientemente ben o background, o traballo de hai décadas de moitos destes músicos populares?
Cómpre sinalar que o descoñecemento da nosa cultura musical vai unida inevitablemente ao descoñecemento e ao consecuente rexeitamento da mesma.
Sabemos do grande oco baleiro no que atinxe ao ensino e á transmisión da nosa cultura. Dende hai décadas véñense deixando de escoitar as ensinanzas dos avós, e por causa diso perpétrouse unha fisura difícil de reparar.
Nas escolas, en moitos casos séguense ensinando as materias que teñen que ver coa cultura propia dun xeito alleo e aséptico, obviando partes fundamentais que se deberían coñecer e aprender a querer do patrimonio material e inmaterial. Aí nese punto é onde se podería profundar e comezar por fomentar unha boa base na educación dos nosos rapaces.
Por suposto, quen se dedica á música tradicional debería coñecer exhaustivamente e pór en valor o background que lle precede. Aínda así, os músicos tampouco son alleos ao esquema social e educativo no que nos movemos. Con todo, atreveríame a distinguir entre dous grupos de músicos.
Dentro dun deles incluiría aos que dedican unha determinada etapa á música de tradición (de nenos e mozos, ou quizais na xubilación), pero a cultura tradicional non chega a callar suficientemente neles e súa estadía nese mundo é de curto percorrido. Sempre me chamou a atención que fronte á gran proliferación de bandas de gaitas e grupos folclóricos que se estenden por toda a xeografía galega e alén dela (como di Xosé Romero ou Antón Corral: “Xamais houbo tantos gaiteiros como agora”), moitos chegan ser intérpretes ou a desenvolver destrezas como bailadores, pero sen moito máis interese que pertencer a un grupo de entretemento. Penso que poucos chegan a sentir iso especial que parecía latexar no sangue dos músicos doutro tempo. A priori, en xeral, entre eses devanditos intérpretes de música tradicional non se aprecian inquedanzas por saber máis do instrumento, de quen os construía e fixo evolucionar, da historia da nosa música e dos músicos precursores. O mesmo ocorre co uso do galego. Parece este último un elemento superfluo, pero non o é se temos en conta que a lingua de ningún xeito é desligable do mundo musical tradicional.
O outro grupo a distinguir serían os que se mergullan na música tradicional, espertan a un mundo atraente que os engaiola e fican para sempre. Eses non só son intérpretes senón que se converten en músicos de forma e fondo, nos que se percibe ese fluír de emoción que agroma do propio ser, que comunica intrinsecamente co instrumento dende o que se proxecta de xeito natural o son musical.
É con esa sensibilidade, innata ou adquirida, coa que acorda o interese por coñecer e investigar a raíz do noso. Na actualidade parece que está aumentando o número de integrantes deste grupo e vese que medra o interese por dignificar a tradición e pór en valor o substrato da nosa cultura musical que reside nas testemuñas da historia e tamén nos músicos populares que percorreron eiras e romarías ao ritmo do seu latexar.
Confiemos en que estes músicos proliferen, porque grazas a eles téñense mellorado os instrumentos, as técnicas e recuperado e dado a coñecer gran parte dun fondo cultural que xacía durmido a piques de desaparecer no rural, onde aínda zumegan da terra os cantares e as músicas máis antigas.
